Ituren

 

Nafarroa Garaiko ipar-mendebaldeko udalerri bat da, Malerrekako ibarrean, Baztan Bidasoa eskualdean. Iturenek klima ozeaniko hezea dauka, euriak ugariak dira urte osoan zehar, eta ez da hilabete lehorrik izaten, ezta uda garaian ere. Horrez gain, negu epel eta uda ez oso beroei esker, alde termikoa urte osoan zehar ez da oso handia izaten. Landaredia, klima ozeaniko atlantiarraren berezko landaredia da, espezierik ugarienak gaztainondoa, pagoa eta haritza dira. Horrez gain, birlandaturiko pinuek eta haritz amerikarrek 125 hektareako azalera hartzen dute. Uztailaren 18an ospatzen dira Iturengo jaiak. Hala ere, ospe handiagoa dute Ituren eta Zubietako inauteriek (joaldunak herri batetik bestera joaten dira).

Iturengo etxeak

Historia

Nafarroako ikerketa historikoek argi txikia egin dute Malerrekako herrien historian, Behe Erdi Aroa arte. Hala ere, badakigu gizakiak (artzainak) Iturenen bizi zirela aspaldi, agertutako sei trikuharriengatik. Horietako bat, Baikuntzako etxola deitua, Brontze Arokoa da (K. a. II. milurtekoa, ziur aski). 1280an Oltzorrozko gaztelua eta gotorlekua aipatzen dira eta badakigu Iturenen 25 su zeudela 1350ean eta Aurtitzen, berriz, 14.

Latsaga auzoa

Dirudienez 1536an Aurtitz, Latsaga eta Igeribar Itureni lotu zitzaizkion alkate bakarraren agintaritzapean. XVI eta XVII. mendeetan horiek denak Iturenerri, Iturenibar eta Iturenaran izenekin ageri dira. Errotako armarrian, 1782an berreraikia izan baitzen, “Valle de Ituren” irakurtzen da.

Aurtitz auzoa

Batasuna egin eta geroxeago, 1600 aldera, Iturenek hiribildu titulua eskuratu zuen. Kontzejuaren bilkurak edo batzarreak elizan egiten ziren, barrenean edo ondoan (elizatarian, ondoko larrainean edo elizari atxikia zegoen etxean), XVIII. mendearen erdialderarte. Garai horretan jaso zuten udaletxea, eta bertan egiten zituzten bilkurak.

Joalduna

Hiru auzotako (Ituren, Aurtitz eta Latsaga) oraingo banaketa Igeribar Latsagarekin bat egitearen ondorio da (XIX. mendea). Iturengo auzoko IE zeuden etxeek beste auzo bat, Irugun izenekoa, osatzen zuten XVIII eta XIX. mendeetan. Horren testigantza bertan den Irugunantsonea etxeak ematen du. XVII. mendetik aurrera Ameztia mendiko baserriak eraiki ziren. Askotan jendea bizi da orain ere.

 

Ondasun nabarmenak

Toursko San Martin eliza

XVI. mendean jaso zuten eta XVIII.enean, zati bat batean berritu. Hiru auzoen arteko muino batean dago. Aipagarria da erretaula nagusia, erromanismo berantiarrekoa, XVII. mendearen hasierakoa. Jatorrizko polikromia dauka. Juan Huizi maisu erretaulagilearen lana da. Irunberrikoa zen eta bertako lantegikoa. Donezteben jarri zen bizitzen herri horretako Marta Zozaia Juanmigelenekoarekin ezkondutakoan. Joan Iturengoa elizgizonak eman zion erretaula egiteko enkargua. Elizgizon hori Iturengo jauregiko semea zen eta Salamancako unibertsitateko lizentziatua.

 

Toursko San Martin eliza

Sagardia jauregia

Leinuetxe gisa ageri da Erresumako zerrenda ofizialean. 1513. urterako Mendialdeko Merindadeko zaldunen artean zegoen Iturengo jauregiko nagusia. Kontuen Ganbarak 1723an egin txosten batean esaten zen Juan Bautista Cortajarenarena zela. 1784an koartelei buruzko eztabaida eskatu zuen Francisca Aguirre Ustarizek, José Joaquín Alduncin Agirreren ama eta tutore gisa. 1790ean José Joaquín Alducin Aguirreren jabetzen artean zegoen. Armen liburuaren arabera, jauretxe horretako armarria honelakoa zen: urrezko eremuan bi faxa urdin.

Sagardia jauregia

 

San Joakin eta Santa Anako baselizak, Mendaur mendiaren maldetan

Elizatik hamar minutuko bidean dago. 1687an eraiki zen eta 1956an berritu. Ermita horretatik ekarri zen Ama Birjina Haurrarekin irudikatzen zuen taila gotiko bat, alabastrozkoa, zati bat polikromatua duena. Ingalaterran egina da eta 1370-1420 urteetakoa.

 

Hirutasunaren (Trinitatearen) baseliza

Mendaur (1.136 m) gainean jaso zen 1693an. Oso-osorik berritu zen 1963an, osotara hondatua baitzegoen.

Mendaurreko tontorrean Hirutasun baselizaren ondoan 

Harrizko zubiak

Iturenen badira Erdi Aroko bi zubi eder, Ezkurra ibaiaren gainean. Jatorrizko egitura mantendu dute, erdi-puntuko arku handia eta gaina dromedarioaren bizkarraren itxurakoa.

Marizeneko zubia (Iturengo auzoa) eta Latsaga eta Aurtitz artekoa dira, azken hori Argisuru ondoan, duela gutxi berritua jatorriz zuen taxuan.

Marizeneko zubia

Dirudienez, Latsagako zubia, Ituren eta Latsaga artean dagoena, Doneztebeko Migel Amasa hargin maisuak egina 1544an, besteen antzekoa zen, baina XX. mendearen hasieran erori eta haren ordez beste bat, oso ezberdina, paratu zuten.

Latsagako zubia

Udaletxea

Herriko plazan dago. XVIII. mendearen erdialdekoa da eta beheitiko solairua eta beste hiru ditu. Karrerapea dauka, hiru arku fatxadan eta bat alde batean, balkoia bigarren solairuan eta herriko armarria hirugarrenean.

Duela gutxi berritu dute barrenaldea. Beheitiko solairuan ostatua dago; lehenbizikoan udal bulegoak; Bigarrenean Haur eta Lehen Hezkuntzako ikastetxe publikoa; hirugarrenean josteta-kultur aretoa.

 

Udaletxea

Arkitektura herrikoia oso ederra da eta Malerrekako etxeen tipologiari eutsi dio. Badira zura torneatua duten balkoiak. Etxe batzuek XVII. mendekoak dira; beste batzuek elementu gotikoak dituzte. Iturengo etxandien artean Trasenea, Zaraindia, Tuniz eta Bizarrenea daude.

 

Iturengo etxea

Iturengo etxeak

Uraren bidea

Informazio iturriak:

http://www.ituren.eus/

https://eu.wikipedia.org/wiki/Ituren

 

Powered by Wikiloc