Historia laburra
Irun, Gipuzkoak ipar-ekialdeko muturrean dagoen
udalerria da. Bidasoaldea eskualdean eta Txingudiko badiaren ondoan kokatuta,
lurraldeko bigarren udalerri jendetsuena da. Lapurdi eta Nafarroa Garaia ditu
mugakide. Mugen arteko igarobidea izateak, eragin handia izan du bere jarduera
ekonomiko eta bizitza sozialean. Erdi Aroan, Irunek muga zaintzeko funtzioa
betetzen zuen, eta horregatik bere armarrian latinezko esaldi hau agertzen da:
“Vigilantiae Custos”. Hondarribiarekin batera, garrantzi handiko tokiak ziren,
eta horregatik, Karlos V.aren gaztelua (mende batzuk lehenago
Nafarroako Erresumako errege Antso Abarkak eta Antso Nagusiak eraikia eta
egokitua) eta Gaztelu Zahar gazteluak daude bi herrietan.
 |
| Irungo armarria |
Irungo udalerrian
kokatzen diren aurrehistoriako monumenturik zaharrenak Neolito-Brontze Garaiko
Burkalleku eta Iratzebizkar I trikuharriak, Iratzebizkar II tumulua eta
Arburuko Borda harrespila dira. Irungo aurreneko biztanleen jatorria guztiz
ezezaguna dugu gaur egun; arkeologiako azken indusketa arkeologikoen arabera, berriz, erromatarrak izan ziren
nagusi Irunen sorreran. Estrabon eta beste erromatar historialaren testigantzen
arabera, Irun erromatarren aurreko garaian sortu zen, Oiassori erreferentzia
egiten baitzioten.
 |
| Oiasso museoa |
1200. urtera arte
Nafarroako Erresumako parte izan zen, baina orduz geroztik, Gaztelako Erresumaren
menpe geratu zen. Urte askoan, Irun Hondarrabiaren menpe egon zen. 1203.
urtean, Gaztelako Alfontso VIII.ak Hondarribiari eman zion Hiri-gutunean
aipatzen da Irun, idatziz lehenengo aldia. Orduz geroztik, "Irun-Urantzu
Unibertsitateak" berezko eskumenak izan zituen arlo politiko, ekonomiko
eta militarrean, baina arlo zibil eta kriminalak Hondarribiaren menpe jarraitu
zuen, harik eta Karlos III.a Espainiako Erregeak, 1776ko otsailaren 26an izenpeturiko
errege-zedularen bidez, Irun-Urantzuri independentzia eman zion arte.
Gatazka militar bat
baino gehiago izan dira Irunen. Horietako bat, gaur arte ekainaren 30ean urtero
ospatzen den San Martzialeko guda, 1522. urtean Gaztelako Erresumako armadak
Nafarroako Erresumakoa mendean hartu zuenekoa da: nafar gudariek Nafarroako
Erresuma berreskuratzeko egin zuten azken ahalegina izan zen. Gaztelar gudariek
nafarrak kanporatu zituzten Aldabe mendiko gudaldian, San Martzial egunean;
hori dela-eta, mendi tontorrean San Martzial baseliza eraiki zuten eta, orduz
geroztik, Irungo jaiak eta alardea ospatzen dira data horietan.
 |
| Konpantzia edo Faisan uhartea |
1659. urtean
Pirinioetako Bakea sinatu zuten Konferentziako Uhartean edo Konpantzian,
Behobian. Bakea, Frantziako erregearen (Eguzki Erregea) eta Espainiako
Maria Teresa infantaren arteko ezkontzarekin berretsi zen. Hala ere, bakeak ez
zuen luzaroan iraun. 1813an San Martzialeko bigarren gudua izan zen, Espainiako
Independentzia gerra zela eta. Hartan, Wellingtongo dukeak gidatzen zituen
espainiar-ingeles-portugaldar gudalosteek penintsulatik bidali zituzten
Napoleonen soldaduak.
Hurrengo urtean,
1805. urteaz geroztik Nafarroa Garaiko probintziaren barnean egon ondoren, Irun
Gipuzkoako herri bihurtu zen berriro ere 1814. urtean eta lurralde
horretan jarraitzen du gaur arte. Hori ez zen izan Nafarroaren baitan sartzeko
ez lehen ezta azken ahalegina ere; izan ere, Hondarribia (Irun haren parte zen)
1638 eta 1655 urte bitartean saiatu zen lehen aldiz eta, azkenekoz, 1936ko
gerra amaitutakoan Nafarroa Garaian sartzeko eskaera egin zuten Irun
eta Hondarribiako alkateek. Irunek liskar gehiago ere bizi izan zituen, hala
nola 1837. eta 1874. urteetan izan ziren karlistadak. Horien ostean, 1936ko
gerrak hiriaren gehiena suntsitu zuen.
Ondarea
Irungo ondarearen parte bat ezagutzeko, udalerriak
bere kaskoan gordetzen dituen monumentuak bisitatuko ditugu ibilaldi labur
baten bidez. Horretarako, Irungo geltokitik abiatu eta Colon pasealekua
zeharkatuko dugu Nafarroako hiribidearekin bat egiten duen arte. Puntu honetan,
ezkerretik hartu eta Fermin Calbeton kalea zeharkatu ondoren, Eskoleta karrikan
dagoen Oiassoko Erromatar Museora helduko gara. Antzinako Oiasso erromatar hirian sartzeko atea da Museoa. Egungo Irungo zorupean ezkutatua dago Oiasso erromatar hiria.
Bidasoa ibaiaren bokalean, Hispania eta Akitaniaren arteko mugan, Oiasso
baskoien portua izan zen antzinaroan. Erromatar Inperioaren garaian komunikazio
eta merkataritza zentro garrantzitsu bilakatu zen Hispaniako iparraldean,
Tarraconensis probintziaren barnean.
 |
| Oiasso museoa |
Kale
berean, metro batzuk beherago jaitsi eta Junkaleko Andre Mariaren elizaren
ondora iritsiko gara. 1973an Monumentu Historiko Artistiko izendatu zuten
Junkaleko Andre Mariaren eliza XVI. mendean eraiki zuten, eta sekulako polemika
eragin zuen. Elizaren tamaina handia eta kokapena kontuan hartuta, Hondarribiko
bizilagunak eta Nafarroako erregeordea kontra agertu ziren, etsaiek ezkutatzeko
erabili zezaketela uste baitzuten. Halere, eraiki egin zen azkenean eta XVII.
mendearen hasieran dorreari haize-orratza ipinita eman zituzten amaitutzat 100
urte luzeko lanak. Hainbeste urteko lanaren ondorioa izaki, gotikorik
zaharrenaren eta euskal gotikoaren elementuak nahasten ditu. Oinplano
angeluzuzena duen eraikina da. Hiru nabek osatzen dute eta absideek buruhorma
lauak dituzte. Dorrea Amasako harriz egina da. Bizantziar estiloko Junkaleko Andre Mariaren XII.
mendeko irudi erromanikoa dago aldare nagusiko erretaulan, Gipuzkoako
zaharrena. Kanpoaldean, harlanduz egindako fatxadaz gain, XVII. mendeko atari
barrokoa nabarmentzen da.
 |
| Junkal Andre Mariaren eliza |
Etorritako
bidetik atzera egin eta berehala ikusiko dugu Arbelaitzeko jauregia. Irungo familia nabarmenenetakoa zen Arbelaitz
familia Espainiako Koroarekin harreman estua izan zuen. XVI. mendearen hasieran
eraikia izan zen eta Jose Arbelaitz izan zen eragilea. 1936ko irailean,
Espainiako Gerra Zibilean zehar Irungo herrigunea edo alde zaharra suntsitu
zuen suteak jauregia bera ere kaltetu zuen, gerora berreraikia izan zelarik.
 |
| Arbelaitz jauregia |
Iglesia
kaletik aurrera egin eta berehala helduko gara San Joan Harriaren
ondora, Irungo Udaletxetik oso gertu. San Joan Harri Irungo elementu
enblematikoa da. San Joan plazan kokatuta dago, Irungo Udaletxearen
aurrean. Berez, oso txikia da: oroitzapenezko zutabe baten gainean jarritako
San Joanen eskultura, baina hirirako balio sinboliko handia du. 1564.
urtean eraiki zen eta ez dago oso garbi monumentu horren zergatia. Udaletxea,
berriz, XVIII. mendeko barroko estiloko eraikina da.
 |
| San Joan harria |
 |
| Udaletxea |
Udaletxearen alboko eskaileretatik jaitsi eta
berehala iritsiko garen Larretxipi kaletik Urdanibia plazara jaitsiko gara.
Gaur egun Irungo Udal Euskaltegiak eta Menchu
Gal erakusgela okupatzen duten Sancho de Urdanibia aterpetxe-ospitalearen
ondotik igaroko gara. 1644. urtean eraiki zuten Santxo de Urdanibia jaunak bereziki
aterpetxe-ospitale bat eraikitzeko utzitako dirutzari esker. Metro gutxira La Milagrosa kapera aurkituko dugu.
 |
| Larretxipi kalea |
 |
| Sancho de Urdanibia aterpetxe-ospitalea |
 |
| Menchu Gal erakusgela |
 |
| La Milagrosa kapera |
Dunboa auzo aldera joko dugu segidan, eta, zubia igaro ondoren, Ama Xantalen iturria ikusiko dugu, izen
bereko ermitatik gertu. Iturri barrokoa da 1678an eraikia.
170 urtetan iturri hau hiriaren ur-hornitze nagusia izan zen. Donejakue bidean
dago kokatuta. Lehen irekia egoten zen baina 1999an eraikin osoa
konpodua izan zen eta barrualdea hesi batez itxi egin zen, bandalismoaz
babesteko.
 |
| Ama Xantalen iturria |
Metro gutxia Ama Xantalen ermita dago. Ermita
garrantzitsua da, mende luzez santutegia izan baita. Egungo eraikina XIV.
mendekoa dela uste dute. Oinplano angeluzuzena eta lau isurkiko estalkia ditu.
Hormak harlanduzkoak dira eta portada, berriz, isabeldar estilokoa. 70eko
hamarkadan hainbat indusketa egin zituzten Ama Xantalen ermitan eta, lan horien
ondorioz, erromatarren garaiko nekropoli bat eta erromatarren lehen mendeko
eliza baten hondakinak aurkitu zituzten. Museo bihurtuta, ermitak.
 |
| Ama Xantalen ermita |
Irunek baditu beste monumentu garrantzitsu
batzuk erdigunetik kanpo beste auzoetan: Gazteluzar
gaztelua, Arantzatzeko burdinola eta
dorretxea, San Martzial ermita,
Irugurutzetako labeak eta Urdanibia
jauregi-etxea esate baterako.
 |
| San Martzial ermita |
 |
| Arantzate burdinola |
 |
| Arantzate dorretxea |
 |
| Gazteluzar |
 |
| Irugurutzetako labeak |
Ondare historikoaz gain, Irunek ere badu ondare
natural aberatsa: Txingudiko hezeguneen sisteman kokatzen den Plaiaundiko Parke Ekologikoa, Bidasoako uharteak (Galera, Hirukanale
eta Santiago-aurrea batetik, eta Konpantzia edo Faisanen uhartea bestetik) eta Aiako Harria Parke Naturala. Hauek
guztiak ibilaldi desberdinak burutuz bista daitezke.
 |
| Aiako Harria |
 |
| Plaiaundi parke ekologikoa |
 |
| Txingudiko badia Irumugarrietako tontorretik |
 |
| Bidasoako uharteak |
iruzkinik ez:
Argitaratu iruzkina